ویرانه‌های باقی مانده از شهر قدیم تیسپون را ارنست هرتسفلد در کتابی به نام یک مسافرت از نظر باستان شناسی به سرزمین فرات که در تاریخ ۱۹۲۰ در برلین به زبان آلمانی منتشر شده بطور مفصل معرفی نموده است. در سال ۱۹۲۸ کاوش هائی توسط هیات آلمانی تحت سرپرستی شخصی به نام رویتر در محل تیسپون به عمل آمد و در سال ۱۹۳۰ میسیون آمریکائی موزه مترو پلیتن نیو یورک به سرپرستی فردی به نام اوینون با هیات آلمانی نامبرده در کاوش‌های تیسپون شرکت کرد. آرتور کریستین سن در کتاب ایران در عهد ساسانیان که در سال ۱۹۳۶ ترجمه فرانسه آن منتشر شد با استفاده از نتایج کار کاوش کنندگان در تیسپون خلاصه‌ای از اطلاعاتی را که راجع به این شهر در دست داشت انتشار داد که ما قسمتی از آن را در این مقاله از نظر خوانندگان میگذرانیم:
پایتخت شاهنشاهان ایران خصوصا در زمان خسرو اول وسعت و اعتبار یافت و تیسپون نام شهر عمده‌ای بود که جز مجموعه‌ای از چند شهر به شمار می رفت که به زبان شامی آن را ماحوزه ملکا، مدینه و یا مدیناتا مینامیدند و اعراب آنرا به مدائن ترجمه کرده اند و احتمال دارد که این کلمات ترجمه پهلوی شهرستانان باشد. شهر‌های مهم این مجموعه وه اردشیر و تیسپون بوده اند.
آمیانوس مارسلینوس مگوید پایتخت ایران غیر قابل تسخیر بود و از چندین شهر تشکیل شده بود و حصاری آنرا احاطه میکرد و این حصار دروازه‌های محکم داشت. تیسپون در مشرق دجله و وه اردشیر در مغرب آن قرار داشتند و پلی آندو را به هم می پیوست و فردوسی در شاهنامه خود در ضمن بیان تاریخ پادشاهی شاپور دوم میگوید: چون رفت و آمد روی این پل روز به روز زیاد میشد شاپور در ابتدای پادشاهی خود دستور داد پلی دیگر روی دجله .انداختند تا عبور از آن پل و برگشت از پل دیگر انجام گیرد
تیسپون اصلی در مشرق دجله حصاری به صورت کمانی داشت و برجهای متعددی در این حصار بود که آثارشان هنوز باقیست و مجموعه زمینی که در زیر آن بود از ۵۸ هکتار تجاوز نمیکرد. در نتیجه کاوش هائی که در سالهای ۱۹۲۸ و ۱۹۲۹ در این ناحیه انجام گرفته، در مشرق تیسپون آرامگاهی به نام سلمان پاک کشف شده و کاخ شاهنشاهی ساسانی در همین محل قرار داشته است و مرکب از حیاط‌ها باغ‌ها و تالارهایی بوده که ایوان کسری فعلی، در میان آنان برپا بوده است. در جنوب ایوان کسری خرابه هایی به نام خزانه کسری وجود دارد و و محل دیگری به نام بستان کسری که احتمالا باقی مانده شهر وه آنتیوخ خسرو می‌باشد، که رومگان نیز نامیده می‌شده است و خسرو اول پس از فتح انطاکیه عده‌ای از مردمان آن شهر را به پایتخت خود انتقال داد و این شهر را برای آنان ساخت. قسمتی از مدائن را که در مغرب دجله قرار دارد حصاری از آجر احاطه کرده است و بخش عمده آجرهای آن از شهر بابل به این محل حمل شده اند. اردشیر بخشی از آنرا تعمیر کرد و آنرا وه اردشیر به معنی خانه اردشیر یا اردشیر خوب نامید. وه اردشیر مرکز عمده تجمع مسیحیان ایران و مقر کاتولیکوس رئیس مذهبی آنان نیز بوده است و کلیسایی در آن بنا شده بود که به فرمان شاپور دوم ویران شد و پس از مرگ ا‌و دوباره آنرا ساختند. تقریبا در ۵ کیلومتری شمال وه اردشیر شهر کوچک درزنیذان قرار داشته و در مغرب وه اردشیر هم شهر ولاش آباد. بنابرین از مجموعه شهرهائی که در زمان خسرو اول پایتخت ایران را تشکیل می‌دادند امروز پنج شهر آن شناسایی شده اند: تیسپون، رومگان، درزنیذان، وه اردشیر و ولاش آباد.
در طرفین رود دجله چندین کاخ مخصوص شاهنشاه وجود داشته است ولی از همه آنها معروفتر همان طاق کسری یا ایوان کسری است که ویرانه‌های آن هنوز هم اعجاب انگیز است. فردوسی بنای آنرا به خسرو اول نسبت داده است:
ز ایوان خسرو کنون داستان بگویم که پیش آمد از راستان
چنین گفت روشندلی پارسی که بگذشت با کام دل چارسی
که خسرو فرستاد کس‌ها به روم به هند و به چین و به آباد بوم
برفتند کاریگران سه هزار ز هر کشوری آنکه بد نامدار
چو صد مرد بیرون شد از رومیان زایران و اهواز و از هر میان
از ایشان دلاور گزیدند سی از آن سی دو رومی یکی پارسی
گرانمایه رومی که بد هندسی به گفتار بگذشت از پارسی
بدو گفت شاه این ز من در پذیر سخن هر چه گویم ز من یاد گیر
یکی جایی خواهم که فرزند من همان تا دو صد سال پیوند من
نشیند بدو درنگردد خراب ز باران و از برف و از آفتاب
مهندس پذیرفت از ایوان شاه بدو گفت من دارم این دستگاه
چو دیوار ایوانش آمد به جای بیامد به پیش جهان کدخدای
بریشم بیاورد تا انجمن بتابند باریک تابی رسن
ز بالای آن تاب داده رسن بپیموده در پیش آن انجمن
رسن سوی گنج شهنشاه برد ابا مهر و گنجور ا‌و را سپرد
وز آن پس بیامد به ایوان شاه که دیوار ایوان بیامد به ماه
چو فرمان دهد خسرو زودیاب نگیرم بدان کار کردن شتاب
چهل روز تا کار بنشیندم ز کاری گران شاه بگزیندم
بدو گفت خسرو که چندین زمان چرا خواهی از من تو ای بدگمان
نباید که داری از این دست باز به آزرم بودن بیامد نیاز
بفرمود تا سی هزارش درم بدادند تا وی نباشد دژم
بدانست کاریگر راستگوی که عیب آورد مرد دانا بدوی
اگر گیرد از کار ایوان شتاب اگر بشکند، کم کند نا‌ن و آب
شب آمد شد آن کارگر ناپدید چنان شد کز آن پس کس ا‌و را ندید
چو بشنید خسرو که فرعان گریخت به گوینده بر خشم فرعان بریخت
چنین گفت کان را که دانش نبود چرا پیش ما در فزونی نمود
دگر گفت گاریگران آورید گچ و سنگ و خشت گران آورید
بجستند، هر کس که دیوار دید ز بوم و بر شاه شد ناپدید
به بیچارگی دست از آن بازداشت همی گوش و دل سوی اهواز داشت
کز آن شهر کاریگر آید کسی نماند چنان کار بی بر بسی
همی جست استاد آن تا سه سال ندید‌ند کاریگری بی همال
بسی یاد کردند زان کارجوی به سال چهارم پدید آمد اوی
همانگاه رومی بیامد چو گرد بدو گفت شاه ای گنهکار مرد
بگو تا چه بود اندر این پوزشت چه گفتی که پیش آمد آموزشت
چنین گفت رومی که گر شهریار فرستد مرا با یکی استوار
بگویم بدان کارها پوزشم به پوزش کجا باید آموزشم
فرستاد و رفتند از ایوان شاه گرانمایه استاد با نیکخواه
همی برد دانای رومی رسن همان مرد را نیز با خویشتن
بپیمود بالای کار و برش کم آمد ز کار از رسن هفت رش
چنین گفت رومی که ار زخم کار برآوردمی بر سر ای شهریار
نه دیوار ماندی نه طاق و نه کار نه من ماندمی بر در شهریار
بدانست خسرو که ا‌و راست گفت کسی راستی را نیارد نهفت
چو شد هفت سال آمد ایوان به جای پسندیده مردم نیکرای
مر ا‌و را بسی آب داد و زمین درم داد و دینار و کرد آفرین
همی کرد هر کس به ایوان نگاه به نوروز رفتی بدان جایگاه
کسی در جهان کاخ چونان ندید نه از نامور کاردانان شنید
یکی حلقه از زر همی ریختند از آن جای خرم درآویختند
فرو هشته زو سرخ زنجیر زر به هر مهره‌ای درنشانده گوهر
چو رفتی شهنشاه بر تخت عاج بیاویختندی به زنجیر تاج
به نوروز چون برنشستی به تخت به نزدیک ا‌و مردم نیکبخت
فروتر ز موبد مهان را بدی بزرگان و روزی دهان را بدی
فرومایه تر جای درویش بود کجا خوردش از کوشش خویش بود
بر آن سان بزرگی کس اندر جهان ندارد به یاد از کهان و مهان
اعضا هیات کاوش کننده آلمانی اظهار کرده اند که این ایوان بزرگی که امروز برپاست به فرمان خسرو اول ساخته شده است. مجموعه این کاخ و ساختمانهای فرعی آن در زمینی به وسعت ۳۰۰ در ۴۰۰ متر قرار گرفته و مرکب از ایوان و آثار بنای دیگری در فاصله ۱۰۰ متری از آن و تپه مصنوعی کوچکی به نام حرم خسرو در جنوب ایوان و در شمال آن خرابه‌های یک گورستان بوده است.
ایوان کسری مهمترین بخش از مجموعه کاخ تیسپون به شمار میرود که امروز برپاست. بنای آن به طرف مشرق است و ۲۹/۲۸ متر ارتفاع دارد و عبارت بوده است از دیواری بدون پنجره که طاقنماهائی در سرتاسر آن ساخته شده و میان طاقنماها نیم ستونهائی در طرفین قوسهای هلالی وجود دارد. مجموعه این طاقنماها، قوسها و نیم ستونها در چهار طبقه از پایین به بالا گنجانیده شده که احتمالأ روی این بنای آجری را با گچ سفید کرده و بعضی از قسمتهایی آنرا رنگ زده بودند و در بعضی قسمت‌های دیگر روپوشی از سنگ مرمر ظاهر نمای بنا را میپوشانده است.
تا تاریخ ۱۸۸۸ تمامی بنا برپا بوده و نقشی از آن در کتاب دیولا فوا کشیده شده است. در همان سال قسمت شمالی ایوان بزرگ فرو ریخت. ایوان بزرگ به صورت گهواره‌ای بیضی شکل در میان نمای بنا قرار گرفته و عرض آن ۲۵/۶۳ متر و درازای آن ۴۳/۷۶ متر است. در پشت دیوارهای طرفین ایوان طاقهای متعدد دیگری وجود داشته اند. ضخامت دیوارهای آجری به طور کلی بسیار زیاد است و در درون تالارها تزیناتی به صورت گچبری وجود داشته که تعداد زیادی از آنها در حفاریهای هیات آلمانی پیدا شدند. زیبائی ایوان کسری بیشتر از نظر عظمت آن است. ابن خرداد به آنرا به کوهی مانند کرده که در آن کاخی تراشیده باشند. میگویند که المنثور نخستین کسی بود که دست به تخریب آن زد و از مصالح آن برای ابنیه شهر جدید بغداد استفاده کرد. ظاهرا علت اینکه تمام مصالح آن به کار نرفته این بوده است که پس از چندی به نظر رسیده است که هزینه خراب کردن و حمل مصالح از ارزش حقیقی آن مصالح تجاوز می‌کند. از نظر اصول ساختمانی وجود طاق کسری مطالبی چند را برای علاقمندان به تحول سبک معماری در ایران روشن می‌کند. در معماری دوران هخامنشی تماماً از ستونهای سنگی و سقفهای افقی در ساختمانها استفاده می‌شده است و با وجود مصالح فراوان که برای بالا بردن آن به کار میرفته به نسبت بنائی چون طاق کسری دربرگیرنده نواقص بسیاری بوده است. برای مثال در کاخ آپادانا تقریبا یک دهم بنا را پایه‌های قطور ستونهای سنگی اشغال کرده اند که بدین علت تالار آپادانا بیشتر شباهت به یک جنگل پیدا کرده است که در آن درختان عظیمی روییده باشند. روشنائی در چنین تالاری به زحمت وارد خواهد شد و در روزهایی که بار عام داده می‌شده است عده‌ای از حضار بناچار در پشت ستونها قرار می‌گرفته اند و از دیدن شاهنشاه محروم میماندند.
چنین فرض کرده اند که روشنائی از بالای بام وارد تالار می‌شده است ولی با این وجود باز هم بخشهایی از تالار در تاریکی قرار می‌گرفتند، بنابراین با ایجاد ایوانی مانند ایوان کسری معماران دوران ساسانی مسائل بزرگی را چون پوشاندن تالار بزرگ با مصالح سبک و ارزان و روشن کردن آن و افزودن بر وسعت تالار بواسطه حذف ستونها و افزایش ارتفاع آن بوسیله ایجاد طاق مرتفع بیضی شکل حل کرده اند. ضمنا حل مسائل دیگری نیز با ایجاد ایوان آسان گردیده است. در سقفهای افقی کاخهای هخامنشی خطر آتش سوزی و رخنه موریانه‌ها به مراتب بیشتر بوده ولی در بنائی مانند طاق کسری این موارد از بین رفتد و همچنین با سبک شدن مصالح از سنگینی بنا نیز کاسته شد و در حقیقت سنگینی کاخ به فشار مختصری در جهتین سازه منتقل و بر روی دیوارها و پایه‌های ضخیم اعمال می‌شده است که آن را تا به امروز با وجود ناملایمات طبعیت تحمل کرده است. فردوسی بنای طاق کسری را به معماری از روم نسبت میدهد ولی طاق کسری با عرض و طولی کمتر در دو محل در ناحیه پارس به نام پیروز آباد و سروستان در زمان اردشیر اول و موقعی که هنوز به شاهنشاهی ایران نرسیده بود بنا شده که بخشهای مهمی از آن هنوز برپاست و قابل قیاس با ایوان کسری می‌باشد و در ساختن آن هیچ معمار رومی دخالت نداشته است. بعلاوه طاق کسری بیضی شکل و از ابداعات منحصر به معماری ایرانیست که در هیچ نقطه دیگری از جهان، پیش از آن دیده نشده است. بنائی که تقریبا همدوره با طاق کسری است و بدست معماران رومی ساخته شده است کلیسای سن صوفی در شهر قسطنطنیه است. اگرچه این کلیسا دارای گنبد مرتفع و عظیمی بوده است و خود یکی از شاهکار‌های معماری دنیای قدیم محسوب میشود ولی در واقع هیچ شباهتی با طاق کسری ندارد بنابراین باید طاق کسری را به منزله یکی از افتخارات معماری ایران باستان در شمار آوریم.
ایران شهر 
درود بر شما و مطلب جالبی که در صفحه تان قرار داده اید.
LikeGefällt 1 Person
درود فراوان بر شما دوست گرامی و سپاس از حسن نظر شما.
LikeLike